Ký Xướng âm là một môn học quan trọng trong đào tạo âm nhạc, giúp phát triển phương pháp và kỹ năng đọc và viết nhạc. Những kỹ năng này đóng vai trò quan trọng trong việc sáng tác và thể hiện âm nhạc, cũng như giúp công chúng hiểu và cảm nhận tác phẩm âm nhạc. Trong quá trình học âm nhạc chuyên nghiệp, bất kỳ ai cũng cần phải học Ký Xướng âm, đặc biệt là trong giai đoạn học cơ bản. Ở Việt Nam, Ký Xướng âm được giảng dạy tại tất cả các cấp độ giáo dục âm nhạc, từ sơ cấp đến đại học. Nó gồm hai môn học là Ghi âm (ký âm) và Xướng âm. Ghi âm là quá trình ghi lại giai điệu, tiết tấu hay hoà âm thành nốt nhạc. Xướng âm là hát bản nhạc mà không cần sự trợ giúp của bất kỳ nhạc cụ nào, hay đơn giản là đọc nhạc.
Xướng âm.
Phát âm là thuật ngữ được lấy từ tiếng Pháp – solfège. Nó được dùng để chỉ cách đọc (hoặc hát) các nốt nhạc theo hệ thống các từ chỉ cao độ. Thuật ngữ này bắt nguồn từ hai từ chỉ cao độ là Sol và Fa. Trong cuốn sách ”Phương pháp phát âm” của nhạc sĩ Doãn Mẫn, phát âm được định nghĩa là môn học đọc các dấu nhạc thành điệu. Nhưng, học phát âm không chỉ đòi hỏi chúng ta nhìn và đọc nốt nhạc mà còn phải ”phát” đúng cao độ và tiết tấu của bản nhạc. Cách học phát âm giúp chúng ta đọc và hát đúng nhịp điệu, đúng cao độ, trường độ, sắc thái mạnh, nhẹ bằng giọng người theo các dấu hiệu đã được ghi trong bản nhạc. Vì vậy, có thể coi phát âm như là cách chúng ta đọc chính tả.
Việc phát âm đúng giúp các học viên rèn luyện khả năng nhận diện âm thanh, xác định và ghi nhớ cao độ, cũng như đọc đúng tiết tấu của bản nhạc. Khi đọc nốt nhạc, chúng ta sử dụng bảy từ để đọc cao độ nốt nhạc là đô, rê, mi, fa, sol, la, xi. Hiện nay, có hai phương pháp xướng âm là phương pháp cố định (fixed do) và phương pháp bất định (movable do).
Tại Việt Nam, phương pháp sử dụng để cố định âm thanh trong âm nhạc, bằng việc sử dụng các từ chỉ cao độ tương ứng với âm giai được áp dụng. Ví dụ, từ “Đô” chỉ được sử dụng với âm giai C. Thứ tự các từ chỉ cao độ ứng với các âm giai được sắp xếp như sau: Đô – C; Rê – D; Mi – E; Fa – F; Sol – G; La – A; Si – B.
Ứng dụng phương pháp bất định là sử dụng các từ chỉ cao độ phù hợp với từng trường hợp và cao độ tương ứng. Phương pháp này có 7 từ chỉ cao độ và có thể được sử dụng với mọi giọng. Sau đó, sử dụng thang âm để ghi nhớ và chuyển đổi sang các giọng khác nhau.
Ví dụ:.
Phương pháp không xác định này đem lại lợi ích cho người dùng bởi có thể chơi ngay lập tức ở nhiều giọng khác nhau nếu họ có một dải băng ghi tên các nốt nhạc và dịch chuyển mỗi khi sang giọng mới. Điều này thường phù hợp với những người mới học nhạc. Khi dịch giọng khác nhau, người chơi vẫn đọc tất cả các từ chỉ cao độ như vậy. Ngược lại, với phương pháp cố định, người chơi phải đọc tên nốt khác nhau ở mỗi giọng. Có một số người cho rằng phương pháp không xác định sẽ giúp người học nhanh tiếp cận hơn với âm nhạc. Họ nghe các nốt liên quan đến nhau dựa vào nốt chủ âm là Đô. Điều này giống như cách các nhạc công chơi đàn keyboard ở Việt Nam sử dụng giọng Đô cho tất cả các bài. Khi muốn chuyển giọng, họ chỉ cần nhấn nút dịch giọng (transpose) cộng hoặc trừ trên đàn. Khi đó, người chơi vẫn tư duy tác phẩm trên giọng Đô mà không cần quan tâm đến âm vang thực tế ở giọng nào.
Vẫn có sự khác biệt ý kiến trong việc chọn phương pháp giảng dạy âm nhạc. Phương pháp không thay đổi vẫn được lựa chọn phổ biến nhất hiện nay. Tuy nhiên, sử dụng phương pháp không cố định có thể giúp chúng ta rèn luyện tiết tấu với các từ không cố định như “la là lá la” hoặc “ta tà tá ta” mà không cần quan tâm đến tên gọi của nốt nhạc.
Khái niệm Sight-reading hoặc Thị xướng trong lĩnh vực âm nhạc tương đương với khái niệm Xướng âm. Theo định nghĩa trên trang Wikipedia, Thị xướng là kỹ năng đọc và xướng một đoạn nhạc hoặc tác phẩm âm nhạc trên giấy mà người đọc chưa từng nhìn thấy trước đó. Thị xướng yêu cầu quá trình chuyển đổi từ hình ảnh sang âm thanh, bao gồm nốt nhạc, ký hiệu âm nhạc và các thông tin khác. Ngoài ra, Thị xướng còn bao gồm kỹ năng đọc nhẩm (đọc thầm) mà không phát ra âm thanh nhạc cụ hay giọng nói. Kỹ năng này cho phép người đọc tưởng tượng cao độ của âm nhạc trong đầu mà không cần phải chơi trên đàn hay đọc to ra miệng.
Ghi âm.
Ghi âm, hay còn được gọi là ký âm, là thuật ngữ chỉ việc ghi lại những âm thanh nghe thấy được dưới dạng văn bản nhạc. Để ký âm, chúng ta cần sử dụng tai nghe để xác định cao độ, tiết tấu và biểu đạt những âm thanh đó bằng các ký hiệu âm nhạc trên giấy. Ghi âm có thể coi như việc chép chính tả của âm nhạc, bởi nó chuyển các âm thanh được chơi bởi nhạc cụ hoặc giọng người thành một bản nhạc dạng thị giác. Kỹ năng ký âm không chỉ giúp rèn luyện khả năng nghe của chúng ta, mà còn rất quan trọng để hiểu được ý nghĩa của người khác. Tuy nhiên, tại Việt Nam, việc học ký âm thường bị giới hạn trong việc sử dụng piano để chơi giai điệu và chỉ học từ một hay hai bản nhạc. Điều này không đủ để học viên có thể làm việc với ban nhạc và trên thực tế, hiếm khi có bản nhạc nào chỉ có một bản giai điệu mà không có phần đệm.
Khi xem xét thuật ngữ âm nhạc nước ngoài, chúng tôi thấy rằng ghi âm hay ký âm tương đương với thuật ngữ luyện tai ( ear traning ). Hiện nay tồn tại hai phương pháp luyện tai là cao độ tuyệt đối (perfect pitch) và cao độ tương đối ( [2] ) (relative pitch). Cao độ tuyệt đối là hiện tượng thính giác rất ít gặp để chỉ người có khả năng nhận biết cao độ mà không cần dựa vào âm chuẩn cho trước. Những người có khả năng này có thể ngay lập tức nghe được cao độ của tiếng còi xe, cao độ của nốt nhạc bất kỳ vang lên mà không dựa vào đàn để so sánh. Họ còn có thể ngay lập tức hát lên được đúng cao độ của nốt nhạc mà không cần lấy mẫu cao độ chuẩn. Phương pháp này luyện tập bằng cách nghe màu sắc, tần số của mỗi nốt nhạc và ghi nhớ cao độ ấy. Cao độ tương đối là khả năng nhận biết cao độ bằng cách so sánh cao độ nghe được với một cao độ chuẩn đã biết trước, từ đó tìm ra cao độ của vừa nghe. Cao độ chuẩn thường được sử dụng là nốt La (tần số 440 Hz). Luyện tập để nghe c ao độ tương đối dễ hơn nghe cao độ tuyệt đối . Đây là hai kỹ năng nghe độc lập và có ưu thế khác nhau. Người ta cho rằng cao độ tương đối cung cấp cho ta hiểu biết về trí tuệ (bán cầu não trái) về những gì ta nghe được, trong khi Cao độ tuyệt đối cho ta quan điểm nghệ thuật (bán cầu não phải) hay màu sắc của cao độ. Hiện nay ở các trường âm nhạc thường sử dụng phương pháp nghe cao độ tương đối. Giáo viên chơi đàn nốt “La” làm cao độ chuẩn để người học nghe và từ đó tìm ra các cao độ khác.
Nghe nhạc nhưng không phân biệt được tần số.
Thưởng thức âm nhạc ở mức ”độ cao tương đối” giúp nghe nhận được rõ ràng các nốt nhạc.
Thiếu “độ cao tương đối”, khi nghe nhạc có “độ cao tuyệt đối”, có thể nhận biết được màu sắc của nốt nhạc nhưng không được rõ ràng.
Nghe nhạc có 2 cấp độ là ”tuyệt đối” và ”tương đối”, giúp hiểu rõ hơn về cảm nhận âm nhạc.
Ảnh: http://www.Perfectpitch.Com.
Sự phân biệt giữa thuật ngữ chép nhạc và ghi âm là rất cần thiết. Thuật ngữ chép nhạc cho thấy việc ghi lại âm nhạc trên giấy, không bao gồm việc sáng tác âm nhạc. Chép nhạc có thể được thực hiện bằng cách viết tay hoặc sử dụng phần mềm máy tính. Hiện nay, có nhiều phần mềm tiện ích giúp cho việc chép nhạc và in ra giấy. Trong quá trình ghi âm, người ta cần phải sử dụng tai nghe để nhận biết nốt nhạc và các thuộc tính của chúng, sau đó sử dụng hệ thống ký hiệu âm nhạc để ghi chép. Trên toàn cầu, có nhiều hệ thống ký hiệu âm nhạc khác nhau, đặc biệt nổi bật là hệ thống ký hiệu của Đức, Italia và Mỹ. Việc thống nhất các ký hiệu này là rất khó khăn. Tại Việt Nam, hiện nay có hai hệ thống ký hiệu chính, đó là hệ thống ký hiệu theo trường phái âm nhạc cổ điển và hệ thống ký hiệu theo trường phái Jazz, Rock và Pop đương đại. Dưới đây là một số ví dụ về ký hiệu trong hai hệ thống này.
| Ký hiệu | Mỹ | Đức |
| Hợp âm Đô trưởng (giọng đô) | C | C dur |
| Giọng Xi thứ | Bm | H moll |
| Nốt Rê giáng | Db | Des |
| Nốt Rê thăng | D# | Dis |
| Nốt Xi | B | H |
Một trường đào tạo các ngành nghệ thuật dành cho công chúng, hiện đại là Trường Đại học Văn hoá Nghệ thuật Quân đội. Vì thế, việc sử dụng hệ thống ký hiệu tiếng Anh là thích hợp hơn. Nhà trường cũng đã có nhiều cố gắng để hoàn thiện hệ thống ký âm, ký hiệu chuẩn. Tuy nhiên, việc sử dụng các ký hiệu âm nhạc vẫn còn chưa đồng bộ do thói quen của các giảng viên trong nhiều ngành khác nhau.
Trong lĩnh vực âm nhạc phổ biến, thuật ngữ “chuyển văn bản” được dùng để biến đổi âm thanh thành dạng văn bản nhạc. Điều này thường được áp dụng trong nhạc Jazz khi các nhạc sĩ ghi chú lại những đoạn tùy ý từ các bản thu âm. Việc này bao gồm việc ghi âm lại từ bất kỳ nguồn âm thanh nào, từ các nhạc cụ cho đến dàn nhạc từ nhỏ đến lớn, và các loại phương tiện phát âm thanh khác nhau như nhạc cụ, giọng hát hay băng đĩa. Việc ghi chép lại từ băng đĩa thành văn bản giai điệu hoặc tổng phổ là một quá trình từ nghe, ghi nhớ và chép ra giấy. Quá trình này có thể nhanh hoặc chậm và có độ chính xác khác nhau phụ thuộc vào khả năng nghe của người ghi. Các nhạc sĩ và nhạc công thường phải ghi lại bài hát từ băng đĩa của người biểu diễn trước đó để cho một người khác hát hoặc biểu diễn lại. Tuy nhiên, việc sử dụng bản nhạc của người sáng tác và người ghi lại liên quan đến vấn đề bản quyền, mà ở Việt Nam hiện vẫn chưa được đề cập rõ ràng.
Một môn học cơ bản và quan trọng trong quá trình học âm nhạc chuyên nghiệp là Ký Xướng âm, như đã đề cập ở trên. Yêu cầu không thể thiếu với mỗi người học nhạc là rèn luyện kỹ năng đọc và viết nhạc. Nếu biết đọc nhạc, chúng ta mới có thể hiểu được văn bản âm nhạc và nếu biết viết nhạc, chúng ta mới biết cách để nghe người khác chơi nhạc. Trên các phương tiện đại chúng gần đây, có nhiều bài báo viết về tình trạng ”mù” nhạc của nhiều ca sĩ ở Việt Nam. Thậm chí, có nhạc sỹ cho rằng chỉ có 30% ca sĩ Việt biết nhạc, tức là có khả năng đọc ký xướng âm một văn bản ca khúc. Tuy nhiên, đó chỉ là quan điểm của một số người trong giới chuyên môn và không phải là một sự thật đã được chứng minh. Tuy nhiên, chúng ta cũng cần suy nghĩ về tình trạng không đánh giá cao những kỹ năng cơ bản nhất của việc học âm nhạc chuyên nghiệp.
Các tài liệu tham khảo.
[1] Sách Phương pháp phát âm của tác giả Doãn Mẫn, được xuất bản tại NXB Văn hóa ở Hà Nội.Nhà xuất bản Đại học sư phạm đã phát hành quyển sách Vật lý âm nhạc cơ bản của Phạm Tú Hương. Tác phẩm này là một phần của dự án đào tạo giáo viên trung học cơ sở Loan No 1718 – VIE (SF).
[3] Trong luận văn tiến sĩ của Udtaisuk và Dneya vào tháng 5 năm 2005, đã đưa ra một mô hình lý thuyết về các thành phần chơi nhạc đồng diễn trên đàn Piano (PDF), trang 54-55.Có những trang web có thể tham khảo được như sau:
Bách khoa toàn thư trực tuyến (www.Wikipedia.Org) đã được ra mắt. [4]
[5] http://www.Music.Vt.Edu/MUSICDICTIONARY/.
[6] http://oneminutemusiclesson.Com/2012/12/20/the-4-best-programs-for-interactive-sight-reading-practice-sheet-music/.
[7] https://sightreadingfactory.Com.
[8] http://thepracticeroom.Net.
[9] http://thesightreadingproject.Com.
[10] http://youtube.Com.
[11] http://www.Berklee.Edu.
(1) Thuật ngữ được tác giả tạm thời sử dụng.
(2).